Ғарыш саласының жұмыс істеуінің қазақстан халқының онкологиялық аурушаңдығына әсері: әдебиетке шолу
DOI:
https://doi.org/10.52532/2521-6414-2024-2-72-91-97Кілт сөздер:
ғарыш саласы объектілерінің жұмыс істеуі, зымыран тасығыштардың бөлінетін бөліктерінің құлау аудандары, онкологиялық сырқаттанушылық, онкологиядан болатын өлім, экологиялық тәуекелдерАңдатпа
Өзектілігі: Ғарыш саласының онкологиялық аурушаңдыққа әсер ету мәселелерін шешу жер бетінің ғарыш қоқысы объектілерімен және зымыран отынының жану қалдықтарымен ластануынан туындаған экологиялық тәуекелдердің туындауын бағалау және алдын алу проблемасына дейін азайтуға көмектеседі. Сұйық зымыран отынының компоненттері (асимметриялық диметилгидразин және басқалары) дәлелденген жалпы уытты, канцерогенді, тератогенді және мутагендік қасиеттерге ие. Әлемде бар зерттеулер асимметриялық диметилгидразин мен оның N-нитрозодиметиламин туындысының халықтың денсаулығына әсер етуінің жеке ингаляциялық және ауызша канцерогендік тәуекелінің есептеулерін пайдаланады. Онкологиялық аурулар қоршаған ортаның канцерогенді және коканцерогенді факторларының халықтың денсаулығына ерекше әсер етуінің көрсеткіші болып табылады. Зымыран тасығыштың бөлінетін бөліктерінің құлауының штаттық аудандары мен трасса асты аумақтары орналасқан Ұлытау облысы ерекше қызығушылық тудырады. 2020-2022 жылдары кейін Ұлытау облысының құрамына кірген аудандар мен қалаларды қамтитын Қарағанды облысы Қазақстан бойынша қатерлі ісіктермен халық сырқаттануы бойынша 5-ші орынды иеленді
Зерттеудің мақсаты – зымыран тасығыштардың бөлінетін бөліктерінің құлау аудандарының маңында тұратын Ұлытау облысы халқының онкологиялық аурулары бойынша жарияланған деректерді талдап, одан әрі зерттеу бағытын айқындау.
Әдістері: PubMed деректер базасында және қазақстандық ғылыми басылымдардың мұрағаттарында әдебиеттерді іздеу жүргізілді. Іздеу критерийлеріне 35 әдеби дереккөз жауап берді, оның ішінде анықтамалық материалдарды қоса алғанда, зымыран-ғарыш қызметінің әсеріне ұшыраған халықтың денсаулық жағдайын қарастыратын 29 ғылыми жарияланым талдауға енгізілді. Қарағанды облысының бірнеше аудандарының тұрғындарының ісіктерінен сырқаттанушылық және өлім туралы деректерге талдау жүргізілді.
Нәтижелері: Зерттеу деректерін талдау зымыран отынының құрамдас бөліктерінің зымыран-ғарыш қызметінің әсер ету аймақтарында тұратын халықтың денсаулығына әсері туралы қарама-қайшы тұжырымдарды көрсетті. Зерттеушілердің бір бөлігі халықтың аурушаңдығы мен өлімнің артқанын анықтады, ал екіншісі бақылау топтарымен статистикалық тұрғыдан дұрыс айырмашылықтарды таппады. Қарағанды облысының штаттық және Апатты аудандарының жанында тұратын халықтың өлімі туралы деректерді талдау кейбір нозологиялар бойынша өлім деңгейінің жоғарылағанын көрсетті.
Қорытынды: Ұлытау облысының құлау аймақтарына іргелес аудандарда тұратын тұрғындарының онкологиялық аурушаңдығын бақылау аудандарымен салыстыратын зерттеулер жоқ.
